Παρθένι Αρκαδίας,
Μάιος 2006

Αγαπητέ Ταχυδρόμε,

Στις 26/4/06, έγραψες σε ανώνυμο σχόλιό σου:

«Ε όχι... Τραγούδια από την παράδοση της Κύπρου στον σύγχρονο κόσμο περιέχει, όπως λένε οι παραγωγοί του, ο νέος δίσκος των Αλκίνοου Ιωαννίδη και Μιλτιάδη Παπαστάμου «΄Που Δύσην ως Ανατολήν» με καραμπινάτο ορθογραφικό λάθος στον τίτλο, η αιτιατική καθαρευούσης της Δύσεως είναι Δύσιν, ουδέποτε συναντάται με «η» ούτε εις την παραδοσιακήν Κυπριακήν. Στην παράδοση της γλώσσας υπήρξαν πολλοί αγράμματοι καθαρευουσιάνοι, στην διαχρονία της (σήμερα δηλαδή) υπάρχουν πολλοί αγράμματοι δημοτικιστές. Αν είναι και κουλτουριάρηδες...»

Δε συνηθίζω να απαντώ ούτε σε "καλά" ούτε σε "κακά" δημοσιεύματα, ιδιαίτερα όταν ασχολούνται με το καλλιτεχνικό περιεχόμενο της εργασίας μου. Αφού ανέλαβα όμως τη γλωσσική επιμέλεια του εν λόγω δίσκου, αντικείμενο έξω από τις συνήθεις μου δραστηριότητες, έχω και την ευθύνη, αγαπητέ ανώνυμε συντάκτη, να απαντήσω.

Κατ' αρχήν, είναι οξύμωρο να μιλάμε για ορθογραφία όταν πρόκειται για τη γραπτή μεταφορά της κυπριακής διαλέκτου που, ως γνωστόν, είναι προφορική. Πράγματι, θα ήταν καλό να υπάρξει κάποτε μία «ορθή γραφή» και για αυτή τη διάλεκτο, όπως και για άλλες. Ίσως να βοηθούσε στη διατήρηση της ιδιαιτερότητάς της, καθώς και στην άμυνά της απέναντι στον νεοελληνικό γλωσσικό οδοστρωτήρα των ΜΜΕ. Προς το παρόν, σε προσπάθειες σαν τη δική μας αλλά και σε πιο επιστημονικές, ακολουθούνται οι τρέχοντες κανόνες της ελληνικής γλώσσας, με βάση την αντίληψη και την παιδεία του εκάστοτε γράφοντος και τη μέθοδο που ακολουθεί ή επινοεί για τη γραπτή απόδοση της ιδιαίτερης προφοράς της.

Μας πληροφορείτε πως η αιτιατική καθαρευούσης του «Δύσεως» είναι «Δύσιν». Η κυπριακή όμως διάλεκτος είναι καθομιλουμένη ντοπιολαλιά. Ήταν πάντοτε και παραμένει μια δημοτική γλώσσα. Ως τέτοια χρησιμοποιήθηκε ακόμη και από τους λόγιους μέσα στην ιστορία. Η καταγωγή της από την αρχαία ελληνική δεν την καθηλώνει υποχρεωτικά ούτε στους κανόνες εκείνης της γλώσσας, ούτε βέβαια και σ' αυτούς της καθαρεύουσας. Όπως δεν καθηλώνει και τη σημερινή κοινή ελληνική, που, έχοντας την ίδια καταγωγή, τη βλέπουμε συνεχώς να αλλάζει, είτε συμφωνούμε με τις αλλαγές είτε όχι. Ούτε και τα τραγούδια αυτά γράφτηκαν από λόγιους, παρά από ανθρώπους αγράμματους, πιθανώς πιο αγράμματους και από μένα. Εγώ τα άκουσα από τη γιαγιά μου που ούτε τ' όνομά της δεν ήξερε να γράφει. Για ποια καθαρεύουσα μιλάμε;

Μας ενημερώνετε επίσης, πως το Δύσην «ουδέποτε συναντάται με «η» ούτε στην παραδοσιακήν Κυπριακήν». Και όμως, συναντάται παντού! Τόσο σε συγγράμματα «λαϊκών» συγγραφέων, όσο και σε κείμενα λογίων. Στις «Ρίμες αγάπης», γραμμένες από εξαιρετικής μόρφωσης λόγιο Κύπριο του 16ου αι., λέει: «ήρτα 'που την Ανατολήν στην Δύσην». Με «η». Έχω το χειρόγραφο σε ψηφιακή μορφή, μπορώ να σας το στείλω, όπως και άλλα παραδείγματα. Αν επίσης μιλάτε για μεσαιωνικά κείμενα όπως του Λεόντιου Μαχαιρά ή για μεταγενέστερη ποίηση, όπως αυτή του Βασίλη Μιχαηλίδη, είμαι σίγουρος πως και εκεί θα βρείτε «καραμπινάτα ορθογραφικά λάθη». Μόνο που, αν ζούσαν, οι δημιουργοί αυτών των αριστουργημάτων δεν θα καταδέχονταν να σας απαντήσουν.

Η προσπάθειά μας στο εξώφυλλο αλλά και στο ένθετο του συγκεκριμένου δίσκου, ήταν να γράψουμε τη διάλεκτο όπως ακούγεται, με βάση τους κανόνες της δημοτικής. Έτσι λοιπόν, το επίμαχο «Δύσην», μετά από σκέψη, σας διαβεβαιώ, γράφτηκε με «η» ακολουθώντας τη Δημοτική - θα λέγαμε «από Δύση». Στα Κυπριακά λέμε: «η Δύση, της Δύσης». Δε λέμε «της Δύσεως», όπως προτείνετε στο αγανακτισμένο κείμενό σας. Εκτός και αν προτιμάτε εμείς οι Κύπριοι να ακολουθούμε τους κανόνες της δημοτικής για την ονομαστική και τη γενική, ενώ για την αιτιατική αυτούς της καθαρευούσης. Όμως, αυτός ο γάμος μεταξύ μαλλιαρών και καθαρευουσιάνων, εκτός του ότι θα μπέρδευε ακόμη περισσότερο τον ούτως ή άλλως μπερδεμένο λαό μας, θα ήταν άνευ προηγουμένου και προτείνω να τον ξανασκεφτείτε. Επίσης, αν δεν κινδύνευα να χαρακτηριστώ ακόμη πιο κουλτουριάρης, θα παρέθετα και το κείμενο του Κ.Π. Καβάφη για το ευφωνικόν «ν», κείμενο εξαιρετικό, που πιστεύω πως θα έθετε τέλος στις όποιες αμφιβολίες σας.

Είναι δύσκολο, όμως πρέπει να καταλάβετε πως η γλώσσα των τραγουδιών αυτών, με εξαίρεση ελαχίστων λέξεων που δεν χρησιμοποιούνται πια, ομιλείται σήμερα στην Κύπρο από όλους τους Ελληνόφωνους κατοίκους της, οι οποίοι όμως στα σχολεία διδάσκονται την κοινή ελληνική δημοτική γλώσσα και τους κανόνες της δημοτικής γνωρίζουν και χρησιμοποιούν στα γραπτά τους. Στο σχολείο, ο δάσκαλος έλεγε «Μεμ μιλάτε», αν του ζητούσαμε να το γράψει στα κυπριακά θα έγραφε «Μεν μιλάτε», στον πίνακα έγραφε «Μην μιλάτε», και στην έκθεση σού διόρθωνε το «Μην» «σε Μη». Το απόλυτο μπέρδεμα! Μιλούσαμε μεταξύ μας την κυπριακή αλλά ουδέποτε τη γράφαμε. Αυτόματα, στο γραπτό λόγο, όλα μεταφράζονταν στην κοινή δημοτική (αυτή η σύγχιση θεωρείται από κάποιους και βασική αιτία της μειωμένης ευφράδειας των μικρών παιδιών στην Κύπρο, σε σχέση με τα παιδιά των ελλαδιτών που μιλούν και γράφουν την ίδια γλώσσα).

Το πρόβλημα είναι πως, στην προσπάθεια να γραφτεί μία προφορική διάλεκτος που δεν έχει επίσημη και κατασταλαγμένη «ορθή» γραφή, χωράει η άποψη του καθενός, και, δυστυχώς για την παιδεία και την αισθητική σας, ακόμα και η δική μου! Κι αυτό μπορεί να είναι ενοχλητικό για σάς, απ' την άλλη όμως δίνει τον πλούτο της ρευστότητας στην όλη υπόθεση, χαρίζοντας παράλληλα και πρωτόγνωρες εμπειρίες στον, κατηγορούμενο για αγραμματοσύνη, λαοπρόβλητο βάρδο που αναγκάζεται να απαντά.

Χρησιμοποιήσαμε το πολυτονικό μόνο γιατί έτσι είναι γραμμένο το λεξικό του κ. Ρόη Παπαγγέλου που συμβουλευτήκαμε (Το Κυπριακό ιδίωμα, εκδ. Ιωλκός) και όχι γιατί θέλαμε να δώσουμε μια αίσθηση παλαιότητας στο ένθετο του cd. Ο κ. Παπαγγέλου καμμία ευθύνη δεν έχει βέβαια για τις γραμματικές επιλογές μας.

Εννέα χρόνια εργαστήκαμε με το Μιλτιάδη Παπαστάμου για αυτό το δίσκο, με τεράστιο προσωπικό, οικονομικό και επαγγελματικό κόστος, αλλά και με πολλή χαρά και ανυπολόγιστο καλλιτεχνικό κέρδος, χωρίς να ελπίζουμε σε επιτυχίες, πωλήσεις και προβολή. Πριν ακόμη κυκλοφορήσει, πριν τον ακούσετε (μουσικοί είμαστε πρώτα απ' όλα), από τον τίτλο και μόνο την απορρίψατε δημοσίως σε τρεις γραμμές και μάλιστα για λάθος λόγο.

Παρ' όλα αυτά, και το λέω χωρίς ίχνος ειρωνείας ή καλοπιάσματος, σε μια εποχή που η πλειοψηφία του κόσμου και των συναδέλφων σας ασχολείται με άλλα, σας ευχαριστώ που ασχοληθήκατε με την εργασία μας, έστω και επικριτικά. Κάπως λιγότερο κακεντρεχές και εύκολα απορριπτικό να ήταν το άρθρο, θα σκεφτόμουν πως αν τελικά το γράφαμε με «ι» θα ήταν λιγότερο ενοχλητικό για κάποιους – και πάλι δεν θα ήταν λάθος.

Όσο για το σχόλιο περί αγράμματων κουλτουριάρηδων ουδόλως με προσέβαλε. Μάλλον μου τόνισε μια εντύπωση που έχω, τόσο για τον εαυτό μου όσο και για αρκετούς συναδέλφους, δικούς μου και δικούς σας, για λόγους μάλιστα βαθύτερους και ουσιαστικότερους απ' αυτόν που εσείς επικαλείστε.

Συγχωρέστε το μακροσκελές της επιστολής μου, αλλά τραγούδια δεν έρχονται, τηλεόραση δεν έχω, οι 48 παππούδες και γιαγιάδες που αποτελούν τον πληθυσμό του χωριού όπου κατοικώ κοιμούνται από ώρα και δε βρήκα κάτι καλύτερο να κάνω απόψε.

Με εκτίμηση,

Αλκίνοος Ιωαννίδης

ΥΓ. Απρίλιος 2008. Δύο χρόνια μετά, βρήκα στον υπολογιστή μου αυτό το γράμμα. Δεν σας το έστειλα ακόμη. Σε περίπτωση που το κάνω τώρα, εσωκλείω και το επίσημο πρόγραμμα της Κυπριακής Κυβέρνησης για την εκδήλωση που έγινε τον περασμένο Φεβρουάριο, με την ευκαιρία της ένταξης της Κύπρου στην Ευρωζώνη που περιέχει το επίμαχο «η» στις σελ. 29 και 32. Την επιμέλεια των κειμένων είχε ο Μιχάλης Πιερής, πανεπιστημιακός δάσκαλος, μελετητής της μεσαιωνικής και νεοελληνικής γραμματείας, διευθυντής του Σχολείου Ελληνικής Γλώσσας και του Πολιτιστικού Κέντρου του Πανεπιστημίου Κύπρου (παραθέτω όλους τους τίτλους του ελλείψη δικών μου), προς επιβεβαίωση.

Σημείωση: Τελικά δεν έστειλα ποτέ το πιο πάνω κείμενο στον αποδέκτη του.